Plan International onderzoekt de gemoedstoestand van jonge Oekraïense vluchtelingen

Momenteel voert Plan International over de hele wereld een reeks onderzoeken rond het thema ‘Adolescent Girls in Crisis’ (tienermeisjes in crisissituaties). Die onderzoeken moeten de stemmen en ervaringen weergeven van tienermeisjes tussen 10 en 19 jaar die verschillende langdurige crisissen doormaken.  

In dit kader publiceert Plan International het verslag van een onderzoek dat tussen augustus en oktober 2023 uitgevoerd werd in Oekraïne, Polen en Roemenië. Hiervoor werden 135 tienermeisjes, 36 tienerjongens, 30 mensen die voor hen zorgen en 15 sleutelfiguren bevraagd. 

Het verslag wil de stemmen en opvattingen van jonge Oekraïense vluchtelingen in de context van het conflict in Oekraïne versterken. Ook hun mening over wat de internationale gemeenschap zou moeten doen om hen te steunen, is hierin terug te vinden. 

Deze zes kernpunten zijn daarbij naar voren gekomen: 

1) Jonge vluchtelingen vinden het moeilijk om de nodige ondersteuning te krijgen op het vlak van geestelijke gezondheid. 

Hun oorlogservaringen hebben een langdurige invloed op hun psychologische toestand, wat zich uit in hoge stress- en angstniveaus, slaapproblemen en wisselende emoties. Ze hebben te lijden onder een moeilijke toegang tot gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg en onder het feit dat gratis diensten weinig bekend en lastig toegankelijk zijn.  

Soms heb ik het gevoel dat de oorlog niet alleen buiten woedt, maar ook in mijn hoofd.

 Olesya, jonge Oekraïense 

2) Tienermeisjes voelen zich niet veilig. Niet alleen vanwege het conflict, maar ook vanwege gendergerelateerd geweld. 

Meisjes die dicht bij de frontlinie in Oekraïne wonen, lopen verhoogde veiligheidsrisico's. In Polen en Roemenië doen verontrustend veel jonge vrouwelijke vluchtelingen melding van seksuele intimidatie en aanranding, zowel online als in de openbare ruimte. Meisjes en jongens vinden het ook moeilijk om uit te komen voor hun genderidentiteit of hun seksuele geaardheid, uit angst voor stigmatisering en discriminatie. Zo zijn ze bijvoorbeeld bang dat het moeilijker zal worden om veilig onderdak te vinden of om toegang te krijgen tot basisvoorzieningen.  

“Door al die verhalen over aanranding en aanvallen ben ik bang om alleen naar buiten te gaan.”  

Jisu, een jonge Oekraïense vluchtelinge in Polen  

3) Tienermeisjes krijgen moeilijk toegang tot kwalitatieve en betaalbare informatie en diensten op het vlak van seksuele en reproductieve gezondheid. 

Taboes en verkeerde informatie over seksuele en reproductieve gezondheid waren al aanwezig voor de escalatie van de oorlog in Oekraïne en blijven ook nu voortbestaan. Seksuele voorlichting is nog beperkter geworden omdat de lessen online plaatsvinden. Tienermeisjes zeggen niet te weten waar ze toegang kunnen krijgen tot diensten voor seksuele en reproductieve gezondheidszorg, of tot informatie over seksuele en reproductieve gezondheid. 

4) Jongeren maken zich zorgen omdat hun onderwijs in de war werd gestuurd. 

Met inbegrip van de Covid-19-crisis is dit het vijfde achtereenvolgende jaar waarin de scholing van Oekraïense leerlingen belemmerd wordt. Ze zijn dan ook terecht bezorgd over de manier waarop dit alles hun toegang tot vervolgstudies en werkgelegenheid zal beïnvloeden. Online lessen zijn weliswaar een optie, maar de jongeren geven aan dat ze veel moeite hebben met deze leermethode. Voor wie naar het buitenland is gevlucht, vormt de moeilijkheid om de lokale taal te leren een groot obstakel voor geslaagd onderwijs. 

“Toen we gevlucht waren, kon ik maandenlang niet naar school. Ik had geen laptop of internet. We hadden alles achtergelaten, we hadden niets meer." 

Hanna, jonge Oekraïense 

5) Oorlog versterkt traditionele genderrollen, maar biedt ook kansen om ze in vraag te stellen. 

De oorlog zette veel huishoudens op hun kop en bracht ook extra lasten met zich mee, vooral voor vrouwen die de traditionele verzorgende rol op zich nemen. Tegelijkertijd bleken diezelfde vrouwen in staat om gezinshoofd én kostwinner te zijn, waardoor bepaalde genderstereotypen in twijfel worden getrokken. 

"Veel mannen zijn naar de frontlinie getrokken, dus spelen vrouwen een grotere rol in het maatschappelijk leven. Ik denk dat dat hen helpt zich bewust te worden van hun onafhankelijkheid en van hun vermogen om initiatieven te nemen.” 

Emiliya, jonge Oekraïense 

6) Jongeren willen bijdragen aan de wederopbouw van een inclusiever Oekraïne. 

Het verslag benadrukt ook hoe veerkrachtig jongeren kunnen zijn bij tegenspoed.  

Naast de praktische aspecten van de naoorlogse wederopbouw willen Oekraïense jongeren voorrang geven aan geestelijke gezondheid, aan onderwijs en aan het creëren van een samenleving waarin iedereen zich in al zijn diversiteit kan ontplooien. Tienermeisjes worden vaak uitgesloten van besluitvormingsprocessen, maar hebben bewezen dat ze een cruciale rol kunnen spelen bij de wederopbouw van Oekraïne.  

"Wij, jongeren, zijn de toekomst van Oekraïne. We zijn op veel gebieden zeer bekwaam, waardoor we ons land kunnen helpen vooruitgang te boeken. Ik wil niet alleen mezelf verbeteren, maar ook de mensen om me heen. Ik stel me elke dag opnieuw positief op, zodat ik mijn land goed kan vertegenwoordigen in Oekraïne en in heel Europa." 

Katerina, een Oekraïense tiener. 

Veerkracht ondanks beperkingen en blik op de toekomst 

Hoewel jonge vluchtelingen uit Oekraïne deze crisis vastberaden en veerkrachtig doorstaan, ontkomen ze niet aan de schadelijke gevolgen ervan. Denk maar aan hun toegang tot essentiële diensten voor geestelijke gezondheid, seksuele en reproductieve gezondheid en onderwijs. Niet alleen worden ze geconfronteerd met verhoogde angstniveaus als gevolg van de oorlog en gedwongen verplaatsingen, ze krijgen ook te maken met meerdere bijkomende stressfactoren: bedreigingen voor hun veiligheid, alarmerende cijfers van seksueel geweld, leerachterstand, sociaal isolement, integratieproblemen en de noodzaak om de verantwoordelijkheden van volwassenen op zich te nemen.  

Ondanks dit alles weten jonge Oekraïners maar al te goed wat ze nodig hebben, niet alleen om de oorlog te doorstaan, maar ook om een veilige, gezonde en gelijkwaardiger toekomst voor iedereen op te bouwen. Daarom moet er naar hen geluisterd worden en moeten ze betrokken worden bij besluitvormingsprocessen. 

Aanbevelingen van jonge Oekraïners inzake hulp en ondersteuning  

- De veerkracht van de structuren voor kinderbescherming, onderwijs en gezondheidszorg moet versterkt worden. 

- Er moeten dringend diensten worden opgezet voor geestelijke gezondheid en psychosociale ondersteuning, waar tienermeisjes en hun verzorgers gratis in het Oekraïens en Russisch terechtkunnen. Bovendien moet in dit verband een uitgebreide meertalige sensibiliseringscampagne worden uitgewerkt. 

- Er moeten lokale strategieën worden ontwikkeld om aanzienlijke leerverliezen aan te pakken, die in afgelegen gebieden sterk kunnen oplopen, en om activiteiten aan te bieden die de vaardigheden inzake socialisatie en sociale cohesie van jongeren verbeteren.  

- De preventie van gendergerelateerd geweld moet worden uitgebreid met bewustmakingsprogramma's over online veiligheid, om tienermeisjes te beschermen tegen de toenemende risico's van seksuele uitbuiting en misbruik, zowel online als in levenden lijve, en tegen mensenhandel. 

- Seksuele voorlichting, respect in relaties en de preventie van gendergerelateerd geweld moeten vanaf jonge leeftijd standaard deel uitmaken van het curriculum. 

- De rechtstreekse inbreng van tienermeisjes en jonge vrouwen moet bevorderd worden, in al hun diversiteit en op alle besluitvormingsniveaus, onder andere door specifieke overlegmechanismen op te zetten. Die deelname moet ook verzekerd zijn voor de meest gemarginaliseerde mensen, zoals leden van de Roma-gemeenschap, LGBTIQ+-personen en jongeren met een beperking.