Wat is gendergerelateerd geweld?

In België kreeg 29,1% van de vrouwen al te maken met minstens één ernstige vorm van geweld. Aan de hand van duidelijke definities, sprekende cijfers en de getuigenissen van jonge meisjes ontdek je in dit artikel wat gendergerelateerd geweld is en hoe ook jij actie kunt ondernemen. 

Beledigingen, controle over kleding of sociale media, vernederende opmerkingen, fysieke mishandeling tot zelfs verkrachting of gedwongen huwelijken ... Geweld tegen vrouwen kan veel vormen aannemen en komt jammer genoeg maar al te vaak voor. 

Kijk eens om je heen, in de klas of op het werk, en laat de cijfers tot je doordringen. De Belgische statistieken liegen er niet om: bijna één vrouw op drie geeft aan dat ze al ernstig geweld heeft meegemaakt. Dat gaat om fysiek, seksueel en psychologisch geweld, zowel in de naaste omgeving als daarbuiten, en wordt bevestigd door de EU-GBV-enquête, een Europese enquête over gendergerelateerd geweld.  

Uit onderzoek van Plan International België bleek bovendien dat 91% van de ondervraagde meisjes en 28% van de jongens al te maken heeft gehad met seksuele intimidatie. Die cijfers tonen aan dat we hier te maken hebben met een enorm maatschappelijk probleem. 

Gendergerelateerd geweld kan verschillende vormen aannemen. Het kan zichtbare sporen nalaten, zoals slagen en verwondingen. Maar het kan ook meer sluiks en subtiel zijn, zoals seksistische opmerkingen, intimidatie of het controleren van je outfits of omgang met vrienden. Stel: je partner leest je privéberichten “uit ongerustheid”. Dan is het opletten geblazen, want dat is al een red flag. 

Typisch voor gendergerelateerd geweld is dat het niet om geïsoleerde incidenten gaat. Dit soort geweld is immers geworteld in ongelijke machtsverhoudingen en seksistische stereotypen, die ook nu nog stevig verankerd zijn in onze maatschappij.  

Bij Plan International strijden we in onze campagnes, ons beleidswerk en projectmatig al jaren tegen gendergerelateerd geweld. Verderop in dit artikel ontdek je welke vorm die inzet kan aannemen. 

Wat betekent gendergerelateerd geweld precies? 

Definitie en oorsprong van het begrip 

Laten we beginnen bij het begin en er de officiële definities bijnemen. 

De Istanboelconventie definieert geweld tegen vrouwen als “alle vormen van gendergerelateerd geweld die leiden of waarschijnlijk zullen leiden tot fysiek, seksueel of psychologisch letsel of leed of economische schade voor vrouwen, met inbegrip van bedreiging met dit soort geweld, dwang of willekeurige vrijheidsberoving, ongeacht of dit in het openbaar of in de privésfeer geschiedt” (artikel 3.a). 

Meer in het bijzonder wordt gendergerelateerd geweld tegen vrouwen gedefinieerd als “geweld gericht tegen een vrouw omdat ze een vrouw is of geweld dat vrouwen buitenproportioneel treft” (artikel 3.d). 

Met andere woorden: dit geweld wordt gepleegd omdat iemand gezien wordt als vrouw, meisje, trans of non-binair persoon. Het blijft niet bij klappen; het gaat ook om seksistische grappen, misplaatste opmerkingen, online intimidatie, genitale verminking en gedwongen huwelijken. Al die vormen van agressie hebben één gemeenschappelijk doel: controle uitoefenen over het lichaam, de keuzes en de stem van meisjes of vrouwen. 

Gendergerelateerd geweld heeft ernstige gevolgen en het zijn vaak meisjes die de zwaarste prijs betalen: schooluitval, verlies van zelfvertrouwen, mentale gezondheidsproblemen … Maar de impact reikt verder dan dat. Gendergerelateerd geweld ondermijnt immers hele samenlevingen. Het belemmert gelijkheid en brengt schade toe aan de democratie. 

Wanneer de specifieke aard van geweld tegen vrouwen erkend wordt, kunnen sociale diensten, politie en justitie eerlijker en effectiever optreden. Zo krijgen deze problematieken meer aandacht en kunnen ze worden opgenomen in het overheidsbeleid. Bovendien heeft ieder van ons de mogelijkheid om seksistische stereotypen af te breken, of we ze nu tegenkomen in reclame, videogames of op de speelplaats. 

Hoe verschilt het van ander geweld? 

Gendergerelateerd geweld is geweld gericht tegen een persoon vanwege diens gender. De term ‘geweld tegen vrouwen’ dekt niet voldoende de lading: Meisjes en jonge vrouwen overal ter wereld stuiten, ook voor ze volwassen zijn, op specifieke problemen:   

• Vóór hun 18 jaar staan ze in het bijzonder bloot aan vormen van geweld zoals kindhuwelijken, geweld op school en straatintimidatie. 
• Wereldwijd heeft meer dan één op drie tienermeisjes al fysiek of seksueel misbruik meegemaakt. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/violence-against-womenVolgens de WHO krijgt bijna een kwart van de tienermeisjes (24%) die een relatie hebben gehad, vóór haar 20ste te maken met fysiek of seksueel geweld. 16% heeft dit in het afgelopen jaar nog meegemaakt. 

We moeten het dus ook hebben over geweld tegen meisjes: niet alleen volwassen vrouwen, maar ook tienermeisjes worden niet gespaard en krijgen er vaak in hun directe omgeving mee te maken (op school, op straat, in formele of informele relaties). En soms dragen ze de nasleep van dat geweld hun leven lang met zich mee. 

Psychologisch geweld 

“Jij bent helemaal niks zonder mij!” “Wie zou jou nu willen?” Als je dag na dag die uitspraken hoort, dan krijgt je zelfbeeld een stevige knauw.  

Dit is een voorbeeld van psychologisch geweld. Het valt niet op, er is geen sprake van gebroken ribben, wel van onzichtbare kwetsuren die in het geheugen gegrift worden en het zelfbeeld aantasten. In eerste instantie lijkt het een (slechte) grap. Daarna komt de twijfel, gevolgd door angst. 

Deze aanvallen nemen vaak de vorm aan van manipulatie: 

• Gaslighting: de agressor laat het slachtoffer twijfelen aan zijn of haar eigen herinneringen (“Je verzint maar wat”, “Je bent te gevoelig”), zodat ze hun buikgevoel niet meer kunnen vertrouwen; 
• Blame-shifting: elke beschuldiging wordt tegen het slachtoffer gericht, zodat die zich uiteindelijk verontschuldigt voor iets wat hij of zij niet heeft gedaan; 
• Love-bombing en plotse terugtrekking: een afwisseling tussen intense genegenheid en een berekende kilte, waardoor het slachtoffer onzeker en emotioneel afhankelijk wordt gemaakt. 

Dit ‘spel’ van aantrekken en afstoten verstoort de concentratie en de slaap en wekt angstgevoelens op. Dat staat bekend als cumulatief microtrauma. Wanneer het psychische geweld aanhoudt, kan het eetstoornissen, paniekaanvallen of dissociatie (een toestand van verlaagd bewustzijn) teweegbrengen. Stuk voor stuk mentale littekens die niet aan het licht komen bij medische onderzoeken. 

Psychologisch geweld begint vaak met vernederende ‘grapjes’ in het bijzijn van vrienden en familie, maar kan uitmonden in het nakijken van gsm-verkeer en zelfs doodsbedreigingen. Vooral meisjes en jonge vrouwen die regelmatig hun gsm gebruiken, zijn erg kwetsbaar. Hun partner kan van hen eisen dat ze hun wachtwoord delen, de telefoon traceren of hen spammen door hen voortdurend te bellen. Die voortdurende controle blijkt een valstrik: het slachtoffer gaat sterk aan zichzelf twijfelen en durft het gedrag steeds minder aan de kaak te stellen. 

In België heeft meer dan de helft van de oproepen naar de hulplijn 0800 30 030 betrekking op dit soort geweld. Dit heeft gevolgen voor de rest van het gezin, zeker voor de kinderen. ONE, het Office de la Naissance et de l'Enfance (vergelijkbaar met Kind en Gezin) vermeldt eetstoornissen, zelfmoordpogingen, voortijdig schoolverlaten ... 

Economisch geweld 

Economisch geweld mag dan minder zichtbaar zijn, het slaat diepe wonden. Enkele voorbeelden: geen toegang meer hebben tot je bankrekening omdat de agressor je bankkaart heeft afgenomen, elke uitgave moeten verantwoorden, een lening moeten ondertekenen die je niet begrijpt, niet mogen werken ... Als gevolg van dit economisch geweld blijft de controle over de slachtoffers, vaak meisjes of vrouwen, behouden en kunnen ze geen zelfstandigheid verwerven.  

Een beroemd voorbeeld is dat van Britney Spears. Nadat de popster dertien jaar onder het voogdijschap van haar vader had gestaan, startte ze een rechtszaak op om het systeem aan te klagen dat haar belette haar eigen geld te beheren of zelfs persoonlijke beslissingen te nemen. Na haar getuigenis hield de Amerikaanse Senaat op 28 september 2021 een hoorzitting die ze ‘Toxic Conservatorships: The Need for Reform’ noemden, een allusie op Britney’s hit Toxic, om de hervorming van onrechtmatig voogdijschap op gang te brengen. Maar niet alleen popsterren krijgen hiermee te maken.  

Zelfs in België wordt dit soort misbruik door de wetgever zelden als een reden voor een contactverbod erkend. En dat terwijl de gevolgen niet alleen voelbaar zijn in de portemonnee: 

• Sociaal isolement 
• Geen mogelijkheid om de woonplaats te verlaten 
• Een reëel gevaar om op straat te belanden

Economisch geweld benoemen is de eerste stap om er definitief een einde aan te maken. Laten we geld zijn eigenlijke functie teruggeven: een springplank naar zelfstandigheid, geen drukkingsmiddel om controle uit te oefenen. 

Femicide en geweld tegen vrouwen 

Er komt haast geen einde aan de types en voorbeelden van gendergerelateerd geweld. Denk ook nog aan cybergeweld waar wraakporno (intieme foto's verspreiden zonder toestemming), doxing (persoonlijke informatie delen bij wijze van pesterijen) of deepfakes (vervalste video's die iemand iets laten zeggen of doen wat die persoon nooit heeft gezegd of gedaan) schering en inslag zijn. Of institutioneel geweld zoals de politie die klachten niet serieus neemt of justitie die te traag optreedt om bescherming te bieden.  

Gendergerelateerd geweld kan in zijn extreemste vorm fataal zijn en uitmonden in moord of doodslag. De definitie van femicide is “het doelbewust doden van vrouwen omdat ze vrouw zijn”. In de meeste gevallen worden vrouwen het slachtoffer van hun partner of ex-partner. Aan die moord kunnen maanden tot jaren van ander geweld voorafgaan: stalking, bedreigingen, fysiek geweld … In België gaat het om meer dan 20 vrouwen (!) per jaar.

De gevolgen van gendergerelateerd geweld 

Gendergerelateerd geweld veroorzaakt een domino-effect: het beperkt onderwijskansen, verzwakt de gezondheid van de betrokkenen, creëert ongelijkheid en onveiligheid … Die gevolgen vinden we op meerdere niveaus: 

• Fysiek: verwondingen, ongewenste zwangerschappen, seksueel overdraagbare aandoeningen, blijvende handicaps. 
• Psychologisch / Trauma’s: angst, depressie, zelfmoordgedachten, verminderd zelfbeeld. 
• Gedwongen huwelijken: kindhuwelijken nemen de keuzevrijheid weg en geven een verhoogd risico op huiselijk geweld. 
• Schooluitval: schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten hangen samen met agressie of een vroegtijdig huwelijk, en verhinderen de toegang tot onderwijs en werk. 
• Economisch: medische kosten, afwezigheid op het werk, langdurige financiële afhankelijkheid, gebrek aan zelfstandigheid. 
• Sociaal: stigmatisering, isolement, secundaire victimisatie (deze term verwijst naar het feit dat een slachtoffer van geweld of trauma opnieuw slachtoffer wordt, vaak als gevolg van negatieve reacties, ontkenning, minimalisering of gebrek aan steun). 
• Intergenerationele overdracht: herhaling van geweld en ongelijkheid binnen families en gemeenschappen. 

Wanneer we erin slagen om die keten te doorbreken, kunnen we de gezondheid, opleiding en toekomst van meisjes en jonge vrouwen veiligstellen, en bij uitbreiding die van de volledige samenleving. 

Hoe ernstig is de situatie (in België)? 

Statistieken over gendergerelateerd geweld 

Cijfers en statistieken onthullen, zwart op wit, de ware omvang van geweld tegen meisjes en vrouwen. Het zijn schokkende getallen die onze gangbare denkbeelden onderuithalen. 

• In België krijgt één vrouw op vijf op een bepaald moment in haar leven te maken met een vorm van gendergerelateerd geweld. 
• Elk jaar zijn er meer dan 40.000 gevallen van seksueel geweld, maar naar schatting wordt er slechts in één op de tien gevallen klacht ingediend. 1 op de 10, dat betekent dat er aan 90% van de feiten voorbijgegaan wordt … 
• 40% van de tienermeisjes voelt zich niet veilig op het openbaar vervoer in Brussel. 
• De WHO geeft aan dat één meisje op drie wereldwijd fysiek of seksueel geweld ondergaat voor haar 18de en dat er elke dag 137 vrouwen worden vermoord door iemand in hun omgeving. 
• De totale economische kost van geweld tegen vrouwen en meisjes wordt geraamd op ongeveer 2% van het wereldwijde bruto binnenlands product of bijna 2.000 miljard Amerikaanse dollar per jaar. Om die cijfers even in perspectief te plaatsen: de farmaceutische sector als geheel is goed voor 1% van het BBP en de modesector voor 1,6% ...

En dat terwijl de budgetten die worden uitgetrokken voor preventie vaak minder dan 1% van de overheidsuitgaven bedragen. Waarom die kloof zo groot is? Omdat geweld vaak onder gerapporteerd wordt en de officiële statistieken niet altijd rekening houden met cyber- of economisch geweld. 

Groepen die bijzonder kwetsbaar zijn voor gendergerelateerd geweld, zijn onder meer: 

• Vrouwen die zich in een kwetsbare situatie bevinden, zoals mensen met een migratieachtergrond of een onzekere financiële positie. 
• Vrouwen die eerder al slachtoffer zijn geworden, lopen een groter risico om opnieuw geweld door te maken. 
• Eerder geïsoleerde vrouwen zonder een uitgebreid sociaal netwerk. 

Trends en evoluties in de cijfers 

Gendergerelateerd geweld blijft ook in onze moderne maatschappij alomtegenwoordig. Het valt niet terug te brengen tot één enkele factor, maar is ingebed in een geheel van culturele, economische en technologische elementen, die onderling met elkaar verweven zijn en elkaar verder versterken.  

Enkele van de bekende oorzaken en drijfveren: 

• Patriarchale normen die de mannelijke overheersing op een voetstuk plaatsen. 
• De media die stereotypen uitdragen waarmee het concept ‘romantische jaloezie’, waarbij jaloezie als een teken van liefde wordt beschouwd, genormaliseerd wordt. Heeft iemand ooit tegen jou gezegd: “Als ik jaloers ben, dan is dat omdat ik je graag zie”? Spoiler alert: dat is een toxische uitspraak.  
• Tijdens conflicten en humanitaire crisissen is er een hoger risico op gendergerelateerd geweld en moeilijker toegang tot ondersteunende diensten. Zo heeft de lockdown van 2020 het aantal noodoproepen met 70% doen toenemen. 
• Discriminatie op basis van afkomst, een handicap, iemands seksuele geaardheid, genderidentiteit en -expressie kunnen de kwetsbaardere positie nog versterken. Dat fenomeen staat bekend als intersectionaliteit. Zo durven https://www.hrw.org/news/2012/11/08/belgium-abused-migrant-women-fear-deportationmeisjes en jonge vrouwen zonder papieren geen klacht in te dienen omdat ze bang zijn om uitgewezen te worden. 
• De algoritmen op sociale media kunnen haatdragende inhoud, misinformatie en desinformatie aanmoedigen, en tienermeisjes zo blootstellen aan cybergeweld. 
• Straffeloosheid blijft een belangrijke factor. Wanneer plegers niet worden vervolgd voor hun daden, kunnen ze blijven doorgaan zonder enig risico op vervolging.  

Wetgeving en beleidsmaatregelen 

Naast het NAP zijn er ook andere maatregelen genomen om gendergerelateerd geweld te bestrijden: 

• Financiering van Zorgcentra na Seksueel Geweld 
  Deze centra bieden de klok rond gratis medische en psychologische zorg en ondersteuning bij het verzamelen van bewijsmateriaal (sporen van seksueel geweld) om een klacht neer te leggen. Slachtoffers kunnen op die manier terecht bij één enkel aanspreekpunt. 
  
• Herziening van het wetboek van strafrecht inzake toestemming 
  Verkrachting wordt nu gedefinieerd als het ontbreken van een duidelijke ‘ja’. Dat moet vervolging vergemakkelijken, zelfs als er geen sporen van fysiek geweld zijn. 
  
• Bewustmaking op nationaal niveau 
  Een campagne zoals Stop Seksisme of een stille mars zoals #Enough richten zich met posters, video's en sociale mediaberichten op meisjes en jonge vrouwen, hun families en potentiële agressoren, met als doel om een gedragsverandering teweeg te brengen. 
• Projecten op gemeentelijk niveau 
  Een voorbeeld is het project ‘Bel Alice’, dat gratis vervoer voorziet voor slachtoffers van seksueel geweld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Ook is er het codewoord ‘Ask for Angela’, dat in bars en clubs over de hele wereld wordt gebruikt om discreet om hulp te vragen.
  

Internationale engagementen

 In 2012 werd de Istanboelconventie bekrachtigd door de Belgische overheid: een internationaal referentiedocument dat geweld tegen vrouwen wil voorkomen en bestrijden. Heel wat Europese landen, waaronder dus ook België, sloten zich hierbij aan. 

Dat we met deze nationale en internationale maatregelen vooruitgang hebben geboekt, is duidelijk. Anderzijds blijven de middelen beperkt en kost gerechtigheid tijd; het duurt zo'n 18 maanden voordat een zaak van seksueel geweld voor de rechtbank komt. Bovendien is er in de opvanghuizen een nijpend gebrek aan plaatsen voor vrouwen of jonge meisjes die aan misbruik zijn ontsnapt. 

Wat we vooral niet mogen vergeten, is dat ook wij ons moeten blijven inzetten. Alleen zo kunnen die maatregelen de levens van meisjes en jonge vrouwen echt veranderen. 

Hoe kunnen we gendergerelateerd geweld voorkomen? 

Bewustmaking en educatie 

Om duurzame resultaten te bereiken, moeten we werken rond vier complementaire pijlers: voorkomen, beschermen, vervolgen en herstellen. 

• Voorkomen. Wat als we dit geweld met wortel en tak konden uitroeien? Dat begint door bewustmaking vanaf jonge leeftijd, positieve rolmodellen en gesprekken over stereotypen en hun impact. Resultaat: minder clichés, meer respect en vooral meer jongeren die opgroeien zonder liefde en controle met elkaar te verwarren. 
  
• Beschermen. Wanneer er geweld in het spel is, telt elke minuut. In de strijd tegen gendergerelateerd geweld moeten overlevers snel en vlot hulp kunnen vinden. Dat kan via 0800 30 030 (de gratis hulplijn in België die 24 uur op 24 bereikbaar is), opvanghuizen die voor iedereen toegankelijk zijn (waaronder ook minderjarigen en mensen met een handicap) en noodfondsen, zodat wie gevaar loopt, de risicovolle omgeving zo snel mogelijk kan verlaten. 
  
• Vervolgen. Om de straffeloosheid terug te dringen, is er nood aan een gendersensitieve aanpak van het politieonderzoek, snellere hoorzittingen voor seksueel geweld, automatische contactverboden en, waar mogelijk, gespecialiseerde rechtbanken. 
  
• Herstellen. Herstel vraagt langdurige psychosociale ondersteuning: therapie, praatgroepen, re-integratie op school of op het werk en opleidingen rond financiële onafhankelijkheid of ondernemerschap. 

Om die maatregelen daadwerkelijk te doen slagen, moeten de meisjes en jonge vrouwen in kwestie bij elke stap betrokken worden, zodat hun behoeften en adviezen de leidraad vormen voor de oplossingen. 

Rol van de gemeenschap en omstanders 

Het taboe op gendergerelateerd geweld is vaak enorm. Maar als ieder van ons blijft zwijgen, hoe kunnen we de zaken dan veranderen? Daarom is het belangrijk dat je reageert als je getuige bent van grensoverschrijdend gedrag.  

Preventie op scholen en in gezinnen 

Al vanaf de lagere school moet er aandacht worden besteed aan het voorkomen van gendergerelateerd geweld. Enkele voorbeelden van concrete acties: 

• Interactieve workshops rond toestemming waarbij er met de hele groep wordt nagedacht over de slagzin “Nee is nee” en hoe dit er in het dagelijks leven kan uitzien. 
• Sportclubs die een ‘kleedkamerreglement’ opstellen dat seksistische beledigingen verbiedt en fair play bevordert.  
• Leraren, coaches en influencers die trainingen volgen rond positieve mannelijkheid. Zo worden de uitspraken “Ik ben bang” of “Ik heb ongelijk” net zo normaal als het vieren van een overwinning. 

Wat kun jij doen als je slachtoffer bent of iemand kent? 

Hulp zoeken en instanties contacteren 

Wanneer jij of iemand in je omgeving slachtoffer wordt van gendergerelateerd geweld, is dat zwaar om te dragen. Maar je moet die last niet op je eentje torsen. Er zijn instanties waar je terechtkunt, zoals de politie, de hulplijn 0800 30 030 en de Zorgcentra na Seksueel Geweld. 

Hoe reageren als getuige? 

Zoals we al eerder zagen, is het belangrijk om te reageren als je getuige bent van grensoverschrijdend of (seksueel) ongepast gedrag. De 5A’s-methode biedt hiervoor een kader. Vraag versterking aan anderen, zorg voor afleiding en zonder de pleger of het slachtoffer af, zonder jezelf in gevaar te brengen. 

Wat doet Plan International België? 

Onze projecten en acties tegen gendergerelateerd geweld 

Als antwoord op deze problematieken voert Plan International gerichte acties op het vlak van veiligheid, welzijn, onderwijs en de economische zelfstandigheid van meisjes. 

Onze organisatie onderneemt actie op verschillende niveaus: workshops op scholen, sensibiliseringscampagnes om de openbare ruimte veilig en inclusief te maken, campagnes ter bestrijding van cyberpesten of kindhuwelijken, maar ook juridische ondersteuning en beleidswerk voor meer beschermende wetten en aangepaste budgetten. 

Enkele concrete voorbeelden? 

Komaf maken met gedwongen huwelijken en schooluitval

In Niger en Vietnam kunnen tienermeisjes naar school blijven gaan dankzij campagnes in hun gemeenschappen, studiebeurzen en meisjesclubs. In 2022 konden bijna 8 miljoen meisjes in 29 landen lessen blijven volgen, zodat ze minder risico liepen op een vroegtijdig huwelijk. 

Het intergenerationele geweldpatroon doorbreken

 ‘Ouder-dochtersessies’ en modules over positieve mannelijkheid verminderen de sociale en financiële druk om kinderen vroegtijdig te laten trouwen. In Niger, in de dorpen waar deze workshops werden gehouden, liet één op de drie ouders het idee varen om hun dochter uit te huwelijken voordat ze 18 was.