Seksuele toestemming: Zonder een duidelijke 'ja' is het een 'nee'

Plan International pakt de onderliggende oorzaken aan van geweld tegen meisjes en sensibiliseert jongeren rond toestemming. 

Sinds #MeToo is losgebarsten, komen velen op voor het belang van seksuele toestemming. Dat is immers een sleutelbegrip in het voorkomen van seksueel geweld en verkrachtingen, feiten waar talloze meisjes mee te maken krijgen.  

Meer dan 370 miljoen meisjes en vrouwen, met andere woorden 1 op de 8, worden voor hun 18de levensjaar verkracht of seksueel misbruikt.   

Meisjes die met dit soort geweld te kampen krijgen, worden soms uitgesloten of monddood gemaakt. Dat is ook het geval voor Ouma*, een Nigeriaans meisje van 16: “Mijn moeder zei dat ik het aan niemand mocht vertellen omdat ze zich schaamde en ik haar in een lastig parket zou brengen.”  

Het probleem is dat toestemming niet voor iedereen vanzelfsprekend lijkt te zijn. Dat ziet ook deze groep jonge Oegandese vrouwen (19-23 jaar): “Sommige jongens beginnen gewoon, zonder eerst toestemming te vragen. Ik denk dat niet iedereen snapt wat het betekent.”  

Dus zeggen wij bij Plan International NEE tegen gevoelens van schaamte en JA tegen meer kennis over toestemming!  

Want wanneer je hier inzicht in krijgt, leer je een onderscheid maken tussen gedrag dat is toegestaan en gedrag dat als ongewenst wordt beschouwd. De vraag is dan: weet je wat seksuele toestemming precies betekent? Dat het veel meer is dan alleen ‘ja’ zeggen? En dat er ook wetgeving mee gemoeid is?  

Tijd om alle taboes van tafel te vegen en het gesprek aan te gaan! :-)  
De rug van een vrouw met daarop in het Engels de woorden

Wat betekent seksuele toestemming of consent? 

We kunnen seksuele toestemming of consent definiëren als duidelijke en vrijwillige toestemming voor een seksuele handeling van de ene persoon tegenover de andere, met of zonder lichamelijk contact.   

Voordat je begint te flirten, iemand kust of aanraakt, of nog verder gaat … zorg je er dus voor dat de ander het helemaal ziet zitten.  

Om daar helemaal zeker van te zijn, volg je best de vijf essentiële voorwaarden voor toestemming hieronder: het moet gaan om geïnformeerde, specifieke, vrijwillige, omkeerbare en enthousiaste toestemming. Als er niet aan die voorwaarden voldaan wordt, kun je niet echt van consent spreken.  

“Onder de jongens doet het verhaal de ronde dat een meisje dat ‘nee’ zegt, eigenlijk ‘ja’ bedoelt.”- Groep jonge mannen (21-23 jaar), Oeganda  

Toestemming moet zowel duidelijk als ondubbelzinnig zijn. ‘Nee’ is ‘nee’, ongeacht de toon, houding of glimlach. Wanneer iemand uitdrukkelijk zijn of haar toestemming geeft, spreken we over expliciete toestemming. 

Maar let op, het draait niet om woorden alleen! Als iemand ‘ja’ zegt, maar zijn of haar lichaamstaal ongemak of twijfel uitdrukt, dan kun je niet van echte toestemming spreken. Toestemming wordt dus niet alleen expliciet, maar ook impliciet gegeven.

Tot slot mag je de termen wens, verlangen en toestemming niet door elkaar halen. Een persoon kan een lichamelijke interactie willen of ernaar verlangen, maar toch geen consent geven. Wanneer iemand bijvoorbeeld geen condoom bij de hand heeft, of niet gebukt wil gaan onder de nasleep van die beslissing, mag je niet aandringen.  

De 5 essentiële voorwaarden voor toestemming  

Seksuele toestemming is slechts geldig wanneer er voldaan wordt aan 5 essentiële voorwaarden:  

  • Geïnformeerd: de persoon weet precies waarop hij of zij ‘ja’ zegt en is duidelijk geïnformeerd over wat er gaat gebeuren: welke handelingen, onder welke voorwaarden (bv. met of zonder bescherming), enz.  
  • Specifiek: wie ‘ja’ zegt tegen een kus, zegt niet automatisch ‘ja’ tegen alles. Voor je overgaat naar de volgende stap, moet je toestemming hebben gekregen. Weet je niet zeker of alles oké is? Stop dan meteen met wat je doet en vraag het expliciet aan de andere persoon.  
  • Vrij gegeven: bij een oprechte ‘ja’ is er geen sprake van druk, angst of manipulatie. Als iemand zich gedwongen voelt of zich niet in zijn normale toestand bevindt, is er GEEN sprake van toestemming.  
  • Omkeerbaar: iedereen kan op elk moment van gedachte veranderen, zelfs midden in een vrijpartij. Een eenvoudige ‘stop’ moet gehoor krijgen en meteen worden gerespecteerd.  
  • Enthousiast: wanneer een ‘ja’ oprecht klinkt en er verlangen uit spreekt, heb je te maken met toestemming. Zie je eerder twijfel of ongemak bij de ander of krijg je een onduidelijk antwoord, dan is het geen oprechte ‘ja’. En een onoprechte ‘ja’ is 100% een ‘nee’!  
Consent_2

Daarnaast is seksuele toestemming ...  

  • ... geen strikt contract: je kunt je toestemming op elk moment geven en ook op elk moment weer intrekken. Je mag consent nooit als vanzelfsprekend beschouwen.  
  • ... geen manipulatie: wanneer er leugens of bijbedoelingen in het spel zijn, kan er geen sprake zijn van toestemming.  
  • ... geen grijze zone: er moet een duidelijke, vrije en enthousiaste ‘ja’ te horen zijn. Zwijgen staat nooit gelijk aan toestemmen.  
  • ... niet geldig wanneer er dwang mee gemoeid is: toegeven is iets anders dan toestemmen … Wanneer iemand zich gedwongen, geïntimideerd of beïnvloed voelt, is er geen sprake van consent.  
  • ... niet gerechtvaardigd door de kleren die je draagt: ook een ‘uitdagende’ outfit is geen excuus om toestemming te negeren.  
  • ... niet geldig onder invloed van alcohol of drugs: een persoon die dronken is, drugs of andere verdovende middelen heeft gebruikt, kan geen toestemming geven.  
Toestemming betekent dat je op een duidelijke en overtuigde manier ‘ja’ of ‘nee’ zegt. 

Verbale en non-verbale toestemming  

Communicatie is een cruciaal aspect van consent. En dan gaat het om veel meer dan woorden alleen. Een jonge vrouw van 20 jaar uit Ecuador vertelt: “Ik wilde niet, maar ik heb toegegeven om hem tevreden te stellen.” Het ligt dus ingewikkeld. Iemand kan immers ‘ja’ zeggen zonder echt zin te hebben, uit angst of omdat hij of zij onder druk wordt gezet.  

Daarom mag je ook de non-verbale signalen niet uit het oog verliezen. Gezichtsuitdrukkingen, gebaren en lichaamshouding geven veel informatie over hoe iemand zich voelt. Vooral jongeren maken vaak gebruik van non-verbale taal, die soms moeilijk te interpreteren valt en sterk samenhangt met de context.   

Oprechte toestemming gaat dus verder dan een ‘ja’ alleen en kan ook blijken uit signalen zoals:  

  • een welgemeende glimlach  
  • een knikje met het hoofd  
  • langdurig oogcontact  
  • een streling met de hand  
  • een open en ontspannen houding  
De andere richting uitkijken, een gesloten lichaamshouding, geen glimlach … wijzen allemaal op een gebrek aan toestemming. 

Anderzijds geeft een persoon helemaal geen toestemming als er sprake is van:  

  • een afgewende blik of het vermijden van oogcontact  
  • gekruiste armen of een gesloten houding  
  • een starre, onbeweeglijke houding  
  • afgemeten antwoorden en het gesprek dat niet op gang komt  
  • een pruillip of mondhoeken die naar beneden hangen  

Maar let op: ieders lichaamstaal is anders, dus kan het lastig zijn om alle signalen juist te interpreteren.   

Hoe weet je dan zeker dat alles in orde is?  Met enkele vriendelijke woorden check je of er sprake is van consent:  

  • “Wat zou jij fijn vinden?”  
  • “Is het goed als ik ...?”  
  • “ Ça va? Mag ik doorgaan?”  
  • “Hoe voel je je?”  
  • “Als je het niet fijn vindt, dan mag je het altijd zeggen, hé.”  

Ben je nog altijd niet 100% zeker? Ga dan voor de eenvoudigste oplossing: stop met wat je aan het doen bent.   

De wettelijke leeftijd voor seksuele toestemming in België en in Europa  

In België is de wettelijke leeftijd voor seksuele toestemming, ook seksuele meerderjarigheid genoemd, vastgelegd op 16 jaar. Dat betekent dat jongeren onder de 16 jaar wettelijk geen toestemming kunnen geven.  

Voor jongeren tussen 14 en 16 jaar is er weliswaar een uitzondering: als het leeftijdsverschil niet groter is dan 3 jaar, is toestemming wel mogelijk. Maar let op: in sommige situaties is het consent van een minderjarige absoluut onmogelijk. Jongeren kunnen nooit vrijwillig instemmen met een seksuele relatie:  

  • met een ouder of naast familielid  
  • met iemand in een machtspositie, iemand met wie ze een vertrouwensband hebben of die invloed op hen uitoefent (leraar, trainer enz.)  
  • in de context van prostitutie  

En hoe zit het elders in Europa?  

De wettelijke leeftijd voor seksuele toestemming verschilt in Europa van land tot land:  

  • De laagste leeftijd voor consent: 14 jaar in 14 landen, waaronder Duitsland, Italië en Portugal  
  • De hoogste leeftijd voor consent: 18 jaar in Turkije, het Vaticaan en Malta  
  • In buurland Frankrijk: 15 jaar   

Bovendien maken sommige landen een onderscheid op basis van seksuele geaardheid en gender. Zo hanteren Gibraltar en Griekenland een hogere wettelijke leeftijd voor homoseksuele relaties tussen mannen (boven de 18).  

Check dus zeker de wetgeving van het land waar je je bevindt!  

Seksuele toestemming is ook van toepassing op relaties tussen mannen of vrouwen onderling. 

Grenzen van seksuele toestemming  

In België bepaalt de wet dat vrijwillige en geïnformeerde toestemming in sommige situaties onmogelijk is. Bij personen in een kwetsbare situatie kan er geen sprake zijn van echte consent, ook al klinkt er een ‘ja’. In die gevallen kan een seksuele handeling als aanranding worden beschouwd.  

Toestemming geldt niet in volgende gevallen:  

  • Onder invloed: middelengebruik (denk alcohol, drugs, medicatie of andere verdovende middelen) beïnvloedt het beoordelingsvermogen en staat oprechte, geïnformeerde toestemming in de weg.  
  • Slapen of bewusteloos zijn: wanneer je ‘ja’ hebt gezegd en vervolgens in slaap valt of bewusteloos raakt, telt die ‘ja’ niet meer.   
  • Bepaalde ziektes of handicaps: mensen met bepaalde aandoeningen kunnen een situatie niet altijd met kennis van zaken inschatten.  
  • Psychologische druk: bedreigingen, emotionele chantage, sociale normen (bv. ‘de echtelijke plicht’), bedrog, een onverwachte situatie of fysiek of psychologisch geweld maken elke toestemming ongeldig.

Afwezigheid van toestemming en seksueel geweld  

In België wordt elke vorm van seksueel contact zonder toestemming als aanranding beschouwd.  

De wet maakt een onderscheid tussen twee vormen van aanranding:   

  • aantasting van de seksuele integriteit: elke seksuele handeling zonder penetratie en zonder toestemming, zoals ongewilde aanrakingen of het tonen van iemands geslachtsdelen  
  • verkrachting: elke vorm van seksuele penetratie zonder toestemming, met de penis, tong, vingers of een voorwerp  

Volgens de Belgische wetgeving is er geen fysiek geweld vereist om een daad als seksueel geweld of verkrachting te kunnen beschouwen. Het slachtoffer kan verlamd zijn van angst en niet in staat zijn om te reageren. Maar dat mag de ernst van wat er is gebeurd, allerminst minimaliseren. Gebrek aan toestemming en seksueel geweld hangen dus nauw samen.  

Vóór de leeftijd van 14 jaar wordt seksuele penetratie in elke vorm als verkrachting beschouwd, aangezien de wet bepaalt dat een minderjarige geen toestemming kan geven.  

Wist je dat het zogenaamde stealthing, waarbij een condoom wordt verwijderd zonder dat de ander hiervan op de hoogte is, in België ook als verkrachting wordt gezien?  

En hoe zit het elders in Europa?  

Jammer genoeg bestaat er geen algemeen aanvaarde, wettelijke definitie van verkrachting. Die verschilt van land tot land en van het ene rechtssysteem tegenover het andere. In sommige landen, waaronder Frankrijk, wordt verkrachting nog steeds gedefinieerd door het begrip dwang, om precies te zijn: fysieke dwang. Wanneer een slachtoffer niet heeft teruggevochten, kan het dus moeilijk zijn om de verkrachting te bewijzen …   

Toch is verkrachting allerminst beperkt tot een aanval door een onbekende in een donker steegje. De dader kan iemand uit de nabije omgeving zijn, een vriend, collega … En er komt niet altijd fysiek geweld bij kijken.   

Gelukkig beginnen de dingen eindelijk te bewegen: meerdere landen, waaronder Denemarken, Kroatië, Griekenland en Spanje hebben hun wetten aangepast aan de 21ste eeuw. Zo werd de afwezigheid van seksuele toestemming toegevoegd als doorslaggevend criterium voor het definiëren van verkrachting. Ook in Finland, Nederland, Slovenië en Zwitserland staan er hervormingen op til.   

De mythe van ‘de echtelijke plicht’  

Studies tonen aan dat veel jonge vrouwen seksuele betrekkingen hebben zonder het echt te willen, puur om conflicten te vermijden, uit angst dat hun partner hen zal verlaten of omwille van ‘de echtelijke plicht’.  

Een getuigenis van jonge onderzoeksters uit Ecuador (17-22 jaar): “Hij zegt dan: ‘Toon dat je me graag ziet, vrij met mij.’ Die woorden zetten me zo sterk onder druk dat ik me verplicht voel om met hem te vrijen … Op een gegeven moment zwichten meisjes gewoon, uit angst om hun vriendje of hun relatie te verliezen.” 

Het begrip ‘echtelijke plicht’ wordt nog altijd vaak en door veel mensen gebruikt. Het is echter misleidend en heeft geen enkele wettelijke basis.   

En dat terwijl verkrachting binnen het huwelijk wel degelijk bestaat … en sinds 1989 ook strafbaar is! Als je een relatie hebt, maar ook wanneer je getrouwd bent, heb je immers geen enkel recht op het lichaam van je partner.  

Inzetten op toestemming: de rol van de maatschappij  

Voor je een beslissing kunt nemen, moet je weten waar je aan toe bent. Daarom is het belangrijk om kinderen van jongs af aan bij te brengen wat consent inhoudt. Wanneer die kinderen dan opgroeien, zullen ze geen schaamte of angst voelen om ‘nee’ te zeggen. Daarnaast zullen ze beter in staat zijn om de toestemming en rechten van anderen, maar ook die van zichzelf, te begrijpen en te respecteren.  
Veel meisjes denken nog steeds dat het in het kader van ‘de echtelijke plicht’ hun verplichting is om hun partner te behagen. 

Overal ter wereld steunen we mensen die opkomen voor dit concept en die het verdedigen. We binden de strijd aan met de onderliggende oorzaken van misbruik dat meisjes treft, en wijzigen de ongelijke machtsverhoudingen die hun seksualiteit overheersen. Door middel van uitgebreide seksuele voorlichting en gesprekken sensibiliseren we kinderen en jongeren zodat ze hun lichaam, hun rechten en die van anderen beter begrijpen. Daarnaast bieden we meisjes en jonge vrouwen ondersteuning bij de bescherming tegen gendergerelateerd geweld.  

In België voert Plan International ook preventiecampagnes zoals #WeCare. Elke zomer, tijdens de festivals, sensibiliseren we jongeren over toestemming. We benadrukken hoe belangrijk het is om hierover te praten en wijzen hen op de beschikbare hulp in geval van ongewenst gedrag.  

 Een festival is de ideale plek om helemaal vrij en jezelf te zijn. Maar soms krijgen we commentaren over onze kleding of worden we lastiggevallen. Dat zou ons in de weg kunnen staan om feest te vieren. En dat zou echt niet mogen.

Aldus Camilla, die onze stand op Les Ardentes bezocht  

Het fundament van gezonde relaties  

Seksuele toestemming gaat veel verder dan gewoon ‘ja’ zeggen. Het gaat om een afspraak die vrijwillig wordt afgesloten, met volledige kennis van zaken, en die op elk moment kan worden ingetrokken. Alles draait om duidelijkheid, enthousiasme en zowel verbale als non-verbale communicatie.   

Toestemming is geen onveranderlijk gegeven, maar draait om voortdurende dialoog, gebaseerd op luisteren, goede wil en wederzijds respect. Ontdekken waar de ander zin (of net geen zin) in heeft en dit respecteren, is de sleutel om gezonde, evenwichtige en bevredigende relaties op te bouwen.   

Wettelijk gezien ligt de minimumleeftijd om toestemming te geven in België op 16 jaar. Middelengebruik, bewusteloosheid, psychologische of sociale druk en andere omstandigheden maken toestemming echter ongeldig. Zonder expliciete toestemming wordt elke seksuele relatie geclassificeerd als aanranding of zelfs verkrachting.  

Plan International zet zich in voor relaties gebaseerd op respect, gelijkheid en een goed begrip van wat consent inhoudt. Dat doen we niet alleen in België, maar overal ter wereld.  

 
Een stand van Plan International op een muziekfestival in België.

In Brazilië organiseert Plan International workshops over meisjesrechten. Zo krijgen meisjes de kans om vrijuit te spreken en de stereotypen en gedragingen die tot gendergerelateerd geweld kunnen leiden, in vraag te stellen. De 17-jarige Charlienne, die zelf met geweld te maken kreeg, is nu niet langer bang om haar stem te laten horen:

We mogen geweld tegen vrouwen niet tolereren!

 
charlienne-brazil-and-raimunda

Wil je samen met ons actie ondernemen
om toestemming te normaliseren?   

Word vrijwilliger op festivals en help anderen hiervan bewust te worden of sluit je dan aan bij
de jongerenraad van Plan International en laat je stem horen over kwesties zoals consent.  
Word vrijwilliger

Jongerenraad

FAQ

Wat is de wettelijke leeftijd voor seksuele toestemming? 

In België zijn jongeren seksueel meerderjarig op 16 jaar. Maar wanneer ze tussen 14 en 16 jaar oud zijn en het leeftijdsverschil niet groter is dan 3 jaar, kunnen ze toestemming geven voor seksuele handelingen. Anderzijds kunnen minderjarigen nooit seksuele toestemming geven aan hun ouders of aan mensen die een positie van vertrouwen, gezag of invloed op hen hebben.  

Wat is de definitie van seksuele toestemming? 

Seksuele toestemming betekent dat iemand uitdrukkelijk en volledig uit vrije wil akkoord gaat om deel te nemen aan seksuele handelingen. Die toestemming is geïnformeerd, specifiek, vrij gegeven, omkeerbaar en enthousiast, en wordt zowel expliciet als impliciet uitgedrukt. Er moet sprake zijn van een onmiskenbare ‘ja’ en non-verbale communicatie ofwel lichaamstaal die op enthousiasme wijst.  

Welke grenzen zijn er aan seksuele toestemming? 

De Belgische wet erkent dat toestemming ook zijn grenzen heeft. Elke seksuele handeling, zelfs als er toestemming werd gegeven, kan als aanranding worden beschouwd. Dit kan het geval zijn in volgende situaties:  

  • alcohol of verdovende middelen kunnen de vrije wil aantasten  
  • bewusteloosheid of in slaap vallen  
  • bepaalde ziektes of handicaps  
  • bedreigingen, emotionele chantage, fysiek of psychologisch geweld of manipulatie  
  • sociale normen (bv. echtelijke plicht)

Wanneer weet je of iemand consent geeft? 

Je moet zeker zijn dat de ander voldoende is geïnformeerd over wat er gaat gebeuren en dat hij of zij duidelijk en oprecht ‘ja’ zegt bij elke stap, uit vrije wil en zonder dat er sprake is van dwang. Toestemming wordt niet alleen verbaal uitgedrukt, maar ook door een enthousiaste houding en non-verbale communicatie, en kan op elk moment weer worden ingetrokken. Wettelijk gezien moet de ander minstens 16 jaar oud zijn, is hij of zij bij bewustzijn en lucide.  

Kun je consent geven wanneer je onder druk staat? 

Nee, er kan geen sprake zijn van toestemming wanneer er druk mee gemoeid is. Toestemmen is niet hetzelfde als toegeven. Bedreigingen, emotionele chantage, fysiek of psychologisch geweld of sociale normen (bv. echtelijke plicht) kunnen een ‘ja’ zonder toestemming teweegbrengen. Wanneer iemand zijn of haar toestemming geeft, is het dus belangrijk dat dat op een enthousiaste manier en in alle vrijheid gebeurt. 

Moet seksuele toestemming altijd verbaal zijn? 

Toestemming moet altijd op een verbale en non-verbale manier geuit worden. Een bereidwillige en enthousiaste lichaamshouding zal een mondelinge ‘ja’ ondersteunen. Anderzijds kunnen non-verbale signalen (aarzeling, angst, afkeer …) aangeven dat iemand geen toestemming geeft. Ieders lichaamstaal is echter anders. Wanneer je twijfelt, kun je de ander daarom best vragen hoe het gaat of helemaal stoppen.  

Kan toestemming worden ingetrokken? 

 Ja, want een van de fundamentele principes van toestemming is dat het omkeerbaar is. Dat betekent dat je je toestemming op eender welk moment kunt intrekken, ook tijdens seksuele handelingen. Iedereen heeft immers het recht om van gedachte te veranderen. Een eenvoudige ‘stop’ moet meteen gehoor krijgen en je partner moet er respect voor opbrengen.  

Seksuele toestemming is dus geen definitieve belofte, maar een voortdurende dialoog gebaseerd op luisteren en wederzijds respect.